Meer over propaganda
Wat is propaganda?
De sociale verantwoordelijkheden
De impact van propaganda analyseren
Wat is propaganda?
De Amerikaanse communicatiewetenschapper, Neil Postman, schreef ooit dat van alle woorden die we gebruiken, het woord “propaganda” het meest ondeugende is.
Dat komt door het brede scala aan definities:
- Propaganda is een vorm van communicatie die de houding of het gedrag van een bevolkingsgroep wil beïnvloeden.
--Wikipedia - Propaganda is een vorm van informatie die toegeeft aan onze angsten en onzekerheden.
--Jacques Ellul - Propaganda is onverschillig tegenover waarheid en waarachtigheid, kennis en begrip. Het is een vorm van strategische communicatie die alle middelen gebruikt om zijn doelen te bereiken.
--Walter Cunningham - Propaganda is de weloverwogen, systematische poging om waarnemingen vorm te geven, kennis te manipuleren en gedrag te sturen om een reactie te bereiken die de gewenste intentie van de propagandist bevordert.
-- Garth Jowett and Victoria O'Donnell - Propaganda is een vorm van doelbewuste overtuiging die probeert om de emoties, attitudes, meningen en acties van doelgroepen doelgericht te beïnvloeden voor ideologische, politieke of commerciële doeleinden. Dit door de gecontroleerde overdracht van eenzijdige berichten (die al dan niet feitelijk zijn) via massale en directe mediakanalen.
--Richard Alan Nelson - Propaganda is de opzettelijk ontworpen communicatie die ons uitnodigt om emotioneel en onmiddellijk te reageren.
--Neil Postman
Hoe het ook wordt gedefinieerd, één ding is duidelijk: hedendaagse propaganda is overal!
In het nieuws, in informatie, in reclame en in entertainment… Propaganda is onmogelijk te vermijden.
De sociale verantwoordelijkheden van makers en consumenten
Iedereen neemt deel aan het proces van overtuiging: woorden en andere symbolen gebruiken om mensen te beïnvloeden. Mensen gebruiken overtuigingskracht om sociale macht te verwerven. De term propaganda wordt over het algemeen gebruikt wanneer iemand een grote groep mensen wil overtuigen, niet slechts een paar.
Misschien heb je zelf al propaganda gemaakt, bijvoorbeeld als activist. Mensen die propaganda maken, hebben een specifiek doel voor ogen en ontwerpen een communicatieboodschap die onder een grote groep mensen moet circuleren en een (re)actie moet uitlokken. Propaganda kan bestaande overtuigingen versterken, percepties veranderen, emotionele reacties opwekken of een bepaald gedrag uitlokken.
Communicatie heeft altijd een specifiek doel: mensen gebruiken symbolen om relaties op te bouwen, om informatie over te brengen, om te entertainen, om te inspireren of om les te geven. Propaganda verschilt van andere vormen van communicatie omdat het geen reflectie of diepgaande interpretatie wil aanmoedigen. De propagandist presenteert geen verscheidenheid aan standpunten zodat het publiek zelf kan bepalen welk perspectief correct is. In plaats daarvan gebruikt de propagandist selectief feiten en informatie, en verzendt alleen die ideeën die helpen om het eigen doel te bereiken. Tegenwoordig maken sociale media zoals YouTube, Facebook en Twitter het voor gewone mensen gemakkelijk om propaganda te maken of te verspreiden.
Propaganda herkennen
Propaganda verschijnt in verschillende vormen en gebruik wijdverspreide - en succesvolle - technieken om mensen te beïnvloeden, waaronder:
- Sterke emoties opwekken
- Inspelen op noden en waarden van het publiek
- Informatie en ideeën vereenvoudigen
- Tegenstanders aanvallen
Gebruik de knop ‘Propagandatechnieken’ rechtsboven om deze technieken te herkennen in de voorbeelden die je op deze site terugvindt.
Propaganda is niet hetzelfde als ‘brainwashing’ of ‘mind-controle’. Deze termen verwijzen naar psychologische tactieken - soms gebruikt in oorlogsvoering - die ontworpen zijn om het gevoel van controle over het eigen denken te ondermijnen. Zo vereist ‘brainwashing’ meestal de isolatie van het individu uit zijn of haar gemeenschap. Propaganda daarentegen, is vaak zo gewoon dat het verward raakt met 'gezond verstand'.
Hoewel propaganda soms bedrog inhoudt, gebruiken de meeste vormen van propaganda goed geverifieerde, feitelijke informatie. Propagandisten kunnen deels echte of onvolledige informatie gebruiken die afkomstig is van een bron die betrouwbaar lijkt, maar wordt aangestuurd door bronnen die verborgen zijn.
Een voorbeeld: bedrijven of overheden geven vaak geld aan bijvoorbeeld onderzoekers of professionele communicatoren om informatie te creëren en berichten te verzenden die rechtstreeks aansluiten bij hun interesses en doelen. Zo betaalde de Noorse overheid in 2014 $ 5 miljoen aan een non-profitorganisatie om informatie te produceren die bedoeld was om topfunctionarissen in het Witte Huis te beïnvloeden. Online verwijst de term ‘sockpuppet’ naar het gebruik van online bronnen die specifiek zijn gecreëerd om een persoon of organisatie te prijzen, te verdedigen of te ondersteunen.
De impact van propaganda analyseren
Symbolen zijn krachtig. Ze geven mee betekenis aan onszelf, onze gemeenschap en de blik op de omgeving en de toekomst. Duizenden jaren lang hebben mensen over de hele wereld begrepen dat het controleren van symbolische expressie - verhalen vertellen, kunst, muziek, nieuws en informatie - de wereld kan veranderen, ten goede of ten kwade.
Net als bij alle vormen van communicatie kunnen specifieke voorbeelden van propaganda meer of minder effectief zijn. Ze kunnen gunstig, goedaardig of schadelijk zijn. Hoe iemand de impact ervan ervaart, kan variëren naargelang de eigen levenservaring en waarden. Propaganda kan niet succesvol zijn zonder de actieve deelname van de doelgroep(en).
Om te beoordelen of een bepaald voorbeeld van propaganda gunstig, goedaardig of schadelijk is, moet je rekening houden met de volgende factoren:
- Boodschap: De informatie en ideeën die worden uitgedrukt.
- Technieken: Het gebruik van symbolen en retorische strategieën die de aandacht trekken en een emotionele respons opwekken.
- Omgeving en context: Waar, wanneer en hoe mensen de boodschap tegenkomen.
- Communicatiemiddelen: Hoe de boodschap bij mensen terecht komt en in welke vorm.
- Publieksontvangst: Hoe mensen denken over en zich voelen bij het bericht en hoe vrij ze zijn om het te aanvaarden of af te wijzen.
Waar kom je propaganda tegen?
Propaganda is te vinden in nieuws en journalistiek, in reclame en PR, in het onderwijs … Kortom: in alle aspecten van het dagelijks leven. Het is aanwezig in de informatie van de overheid, van zakelijke, religieuze of non-profitorganisaties, en in vele vormen van entertainment, zoals muziek, tv-shows, films, videogames en sociale media zoals YouTube, Facebook en Twitter.
Journalistiek en Public Relations: Public Relations (PR) is het vakgebied dat zich bezighoudt met de relatie tussen een organisatie of bedrijf en het publiek. Mensen werkzaam in PR willen de publieke opinie over een organisatie of bedrijf vormen of beïnvloeden. PR-mensen voeden dus ook journalisten op basis van hun agenda. Zo proberen ze informatie en positieve meningen over hun organisatie of bedrijf in de media te krijgen. Ze gebruiken hiervoor o.a. evenementen, eigen (video-)nieuwsberichten, blogs, nieuwsbrieven, beleidsdocumenten en sociale media. Over het algemeen weten we niet hoe PR-inspanningen de inhoud van krantenartikelen, blogposts of andere online informatie vormen.
Reclame: Er is een groot verschil tussen reclame en propaganda. Reclame ondersteunt verkoops- en marketingdoeleinden: adverteerders willen een hogere consumptie van hun producten en diensten. Daarom gebruiken ze verschillende vormen van massa- en digitale media om het publiek te overtuigen. Zo gaf McDonald's in 2013 $ 998 miljoen uit aan reclame op tv en radio, in tijdschriften en op borden en affiches. Het publiek is zich over het algemeen bewust van advertenties en herkent de bedoeling ervan. Vele (bijna) gratis massamedia (waaronder televisie, radio en zoekmachines), zijn afhankelijk van de verkoop van advertenties, waardoor bedrijven producten en diensten kunnen verkopen.
Overheid: Doorheen de 20ste eeuw zagen we oorlogspropaganda die elke strijd definieerde als een conflict tussen goed en kwaad. Maar propaganda wordt ook gebruikt om de volksgezondheid te helpen verbeteren. Denk maar aan de “Boodschappen van Algemeen Nut” die je gedrag willen veranderen: om seksistisch gedrag de wereld uit te helpen, om drinken en rijden niet te combineren, om meer lokale producten te kopen, ... Door de perceptie van sociale normen te hervormen, hopen dergelijke campagnes een invloed te hebben op je gedrag.
Onderwijs: Propaganda komt op verschillende manieren het klaslokaal binnen. Zo bieden veel organisaties en (technologie)bedrijven lesmateriaal aan dat expliciet is ontworpen om een bepaald standpunt te promoten. Denk aan de vele pakketten ter promotie van STEM, uitgewerkte lessen over hernieuwbare energie of lesmateriaal dat eerder dient als promotie voor een bepaalde sector. Het leerplan kan ook gezien worden als een vorm van propaganda. Van kleuterschool tot universiteit word je opgeleid volgens een bepaald - heersend - wereldbeeld. De lessen over de eigen rol in kolonialisering, de omschrijving van bepaalde historische figuren, … moeten vaak een positief imago bevorderen. Echter, wanneer bepaalde doctrines, ideeën, informatie, waarden of overtuigingen niet in twijfel mogen worden getrokken, kan onderwijs een vorm van indoctrinatie worden.
Entertainment: Entertainment is vaak gewoon ontspannend, maar veel entertainende verhalen zijn ook een vorm van propaganda. Verhalen bieden ideeën en informatie over goed en kwaad of recht en onrecht. Daardoor worden waarden en ideologie doorgegeven in een verhalende vorm. Boeken, films, games … ze nemen vaak een standpunt in over het hedendaagse leven of over actuele gebeurtenissen. Zo wordt in veel Amerikaanse films en videogames geweld voorgesteld als gerechtvaardigd en moreel moedig: een waardeboodschap die door velen in de samenleving wordt ondersteund. Een andere manier waarop propaganda is ingebed in entertainment, is via native advertising of gesponsorde content, waarbij het wereldbeeld van een bedrijf wordt gepresenteerd als een vorm van entertainment.
Belangenbehartiging: Activisten, ngo’s, lobbygroepen … Heel wat individuen en organisaties proberen de maatschappij te verbeteren en sociale, politieke, economische of ecologische verandering teweeg te brengen. Om de publieke opinie te beïnvloeden, gebruiken ze propaganda: communicatieactiviteiten en publieke evenementen die de aandacht trekken en de kennis, attitudes en meningen van mensen beïnvloeden.
